فصلنامه معرفت فلسفی
سال هشتم شماره 3 (پیاپی 31، بهار 1390)

از دیرباز، مسئله نسبت ذهن و عین و ملاک واقع نمایی آن در مکاتب مختلف فلسفی مطرح بوده است. افلاطون واقع نمایی ذهن را براساس «وجود عینی مثل، وجود پیشینی نفس، و تذکری بودن معرفت» تبیین کرد. ارسطو نیز وحدت ذهن و عین را در «صور مجرد» جست وجو نمود. در جهان اسلام، «تمایز وجود و ماهیت» باعث شد تا تقرر ماهوی بیش از پیش برجسته گردد و معضل وجود ذهنی جدی تر پیگیری شود. ابن سینا بر این اساس بود که «خدا و عقل فعال» را به عنوان موجودات مجرد، ضامن این حاکویت دانست.
نویسندگان این مقاله تلاش می کنند نشان دهند ملاصدرا، بهتر از پیشینیان خود، به این مسئله پرداخته است. او ثنویت ذهن و عین را با استفاده از «اصالت وجود، اصل تشکیک در حقیقت وجود، اصل تعلق جعل به وجود، قیام صدوری صور علمیه به نفس و حرکت اشتدادی نفس»، به وحدت می رساند. او با استفاده از این اصول، هر دو ساحت ذهن و عین را در حقیقت عینیه واحده وجود به وحدت می رساند. تعبیر وی از وجود ذهنی در مرتبه وحدت تشکیکی وجود «وجود ظلی»، و در مرتبه وحدت شخصی وجود «ظهور ظلی» است.

مفهوم «وجود»، و کیفیت انتزاع آن، یکی از مبانی مهم در اثبات مبحث «تشکیک در وجود» در حکمت متعالیه است. از آنجا که «وجود» معقول ثانی فلسفی است، نحوه عروض و اتصاف معقول های ثانیه فلسفی در این موضوع اهمیت می یابد. پرسش اصلی مقاله حاضر آن است که: مفهوم «وجود»، که یکی از معقولات ثانیه فلسفی به شمار می رود، از چه نحوه عروض و اتصافی برخوردار است؟ اساسا، عروض و اتصاف به چه معناست؟ اگر عروض این دسته از مفاهیم در ذهن باشد، چه نتایجی بر آن مترتب است و اگر عروض آنها در خارج باشد، چه تاثیری بر مبحث «تشکیک در وجود» خواهد داشت؟ در آثار آیت الله مصباح و آیت الله جوادی آملی، بر اساس پاسخی که به نحوه عروض مفهوم «وجود» داده می شود، طرح مبحث تشکیک نیز تعین می یابد.
از جمله یافته های تحقیق حاضر اثبات نحوه عروض معقولات ثانیه فلسفی در خارج از طریق قاعده ثبوت ثابت، بسنده بودن دلیل مبتنی بر مفهوم «وجود» برای اثبات تشکیک، و پایان یافتن برخی مناقشات در این زمینه است.

این مقاله بر آن است که با گزارش توصیفی تحلیلی سخنان ابن سینا، دیدگاه وی را درباره تجربه دینی از منظر فلسفی تبیین کند و از این طریق، پاره ای از پرسش های مهم در بحث معرفت شناسی تجربه دینی و واقع نمایی این تجربه ها را براساس آرای ابن سینا پاسخ گوید. متن اصلی مورد استناد در این پژوهش کتاب الاشارات و التنبی هات ابن سیناست که وی برخی از آرای خاص خود را تنها در آن بیان کرده است.
مهم ترین نکاتی که در این پژوهش از منظر ابن سینا مطرح شده، عبارت اند از: تبیین منشا توهمات خودساخته و بی پایه و نیز مشاهدات اصیل و واقع نما؛ بیان چرایی اصل و نحوه نیازمندی پاره ای از مشاهدات اصیل به تاویل و تعبیر؛ تشریح فرایند وقوع این رویدادها در حالت بیداری و حالت خواب؛ توضیح نقش بیماری، ترفندهای ساختگی، تزکیه و تهذیب نفس و نیز قوت و ضعف آن در حصول این تجربه ها؛ بیان مراتب و انواع تشکیکی آنها و نشان دادن منشا زمینه مند بودن برخی (و نه همه) تجربه های شبه حسی.

یکی از تقریرهای جبرگرایی الهیاتی نظریه ای است که با تکیه بر علم پیشین و خطاناپذیر الهی، به نفع جبرگرایی استدلال می کند. حامیان این نظریه معتقدند که چون خداوند از پیش به همه اعمال انسان علم خطاناپذیر دارد، پس انسان نمی تواند کاری جز آنچه خداوند از پیش می داند انجام دهد؛ و بنابراین، اعمال انسان اختیاری نیستند. در این مقاله، پس از تشریح پیش فرض های مورد قبول اکثریت جبرگرایان الهیاتی، ابتدا برهان پایه جبرگرایی الهیاتی به مثابه استدلالی که می تواند کمابیش مورد اتفاق این گروه از جبرگرایان باشد تقریر می شود و سپس، با بررسی مهم ترین راه حل هایی که تاکنون برای این نوع جبرگرایی به دست داده شده است، جایگاه هریک در ارتباط با مقدمات این برهان تبیین می شود.

ادلمن آگاهی اولیه را از آگاهی برتر متمایز می کند و آگاهی اولیه را با مقوله بندی ادراکی و حافظه مقولی ارزش گذار، و آگاهی برتر را با زبان توضیح می دهد. وی با نقشه مغز که یک فضای اطلاعات پدیداری است، چگونگی پیوند و یک پارچگی ادراکات و عملکرد فاعل شناسایی را تبیین می کند. لوازم دیدگاه او نفی نظریه قوا، انکار فاعل شناسایی به عنوان هویت متافیزیکی، رویکرد ابزارانگارانه به روان شناسی عامیانه، و دفاع از روان شناسی علمی است. ادلمن دوگانه انگاری ویژگی ها و شکاف تبیینی در فلسفه ذهن را شبه مسئله می داند و البته خوانش درستی از این مسائل ندارد. به نظر می رسد که با حافظه نمی توان آگاهی اولیه را توضیح داد؛ زیرا، تا تجارب ذهنی نباشد، حافظه چیزی برای بازآفرینی نخواهد داشت. از این گذشته، نمی توان سوژه را با نقشه مغز تبیین کرد؛ زیرا، بدون عامل فرادست، هر فضای ذهنی نیاز به فضایی جامع تر خواهد داشت و هیچ گاه نقشه مغزی تحقق نمی یابد.

پندار غالب آن است که احساسات خصوصی اند؛ اما ویتگنشتاین با این پندار مخالف است، زیرا اعتقاد دارد: چنین تلقی ای به شکاکیت و سولیپسیزم منتهی می شود. بنابه برداشت رایج، احساسات در دو معنا خصوصی اند: 1. معنای اول که با مسئله معرفت سروکار دارد، دارای دو جنبه است: الف) هرکسی تنها خودش می تواند به احساسات خود یقین و شناخت پیدا کند؛ ب) افراد هرگز نمی توانند از احساسات خصوصی دیگران آگاهی یابند (ویتگنشتاین نشان می دهد که وجه اول بی معناست و وجه دوم نادرست.) 2. معنای دوم با «داشتن» مرتبط است؛ برطبق این معنا، هرکسی احساس مخصوص به خود را دارد. و از این رو، نمی توان دو احساس مانند هم و شبیه به هم داشت (ویتگنشتاین نادرستی این معنا را نیز نشان می دهد.)مقاله حاضر درصدد است نشان دهد که از نظر ویتگنشتاین، فقط به لحاظ دستور زبانی می توان گفت که احساس هرکسی تنها به خود او تعلق دارد؛ نه اینکه این موضوع حاکی از امر خصوصی باشد. البته احساسات از این جهت که به صورت راز باقی بمانند و هیچ نشانه بیرونی از خود بروز ندهند، می توانند خصوصی باشند.

تردیدی نیست که مبانی و زیرساخت های علوم انسانی در زندگی نظری و عملی انسان تاثیر به سزایی دارند، چرا که نوع نگاه محقق به انسان، مسائل زیادی را از قبیل موضوع، روش و کاربرد در علوم انسانی معین کرده و از سوی دیگر، رفتارها، اعتقادات و حتی احساسات افراد بر این اساس شکل گرفته و تقویت می شود، از این رو بررسی آنها ضروری است. در این مقاله آن دسته از مبانی انسان شناختی علوم انسانی که دیدگاه های روانکاوانه اریک فروم بر آنها استوار است در قالب عناوینی چون اومانیسم، ماهیت انسان، از خودبیگانگی، سرشت مشترک انسان ها، انسان و دین و نیز انسان کامل، بررسی شده و با توجه به معارف اسلامی نقد می شود.